‘Het gaat om de dans tussen oog en oor. De intimiteit tussen publiek en uitvoering is van belang. Toen ik hier in dit theater voor het eerst kwam, in 1988, waren mijn gedachten over deze zaal niet positief. Ik vond hem eigenlijk slecht (afb 1). Dat is interessant en goed om als voorbeeld te gebruiken. Ik kwam toen tot het besef dat ik mijn product moest aanpassen naar de mogelijkheden. De zaal was niet neutraal genoeg om met alleen één performer op het toneel een magische situatie te laten ontstaan.

Als je begint met niets op het toneel dan is het toneel en de zaal hier te breed, met problematische zichtlijnen. Niet dat ze slecht zijn maar wel problematisch in relatie tot het beeld op het toneel. Er is daarentegen een geniaal aspect aan de zaal dat absoluut perfect is, 100% succesvol is, en uniek in Europa. Dat is de relatie tussen het centrale deel van de zaal en het toneel. De curve van de rijen, het oplopen van de zaal, en het hoogteverschil tussen zaal en podium is een voorbeeld van een perfecte zaal. Alleen zijn dat maar 8 á 900 zitplaatsen. Zij hebben een magische relatie met de uitvoering. Er stroomt daar elektriciteit. Nu, omdat ik hier als artistiek leider en regisseur verbonden was aan De Nationale Opera, heb ik de kans gegrepen om dingen te doen die de zaal corrigeerden. De Montiverdi Cyclus was zo’n experiment. En wij hebben met verschillende experimenten een mooie zaal gemaakt. Het originele plan van de architecten had meer als doel om een spectaculaire zaal te maken en niet, wat jij zoekt in je interviews, wat is een goede zaal voor de kunstenaar. Ik denk niet dat je veel kunstenaars hebt gesproken die enthousiast zijn over deze zaal. Het komt naar mijn idee voort uit De Nederlandse Opera die, voordat ze naar dit gebouw kwam, heeft gedacht; We hebben prachtige producties gemaakt in de Stadsschouwburg, en we hebben prachtige producties gemaakt in Carré. Marry the two en we hebben een fantastische zaal.     

 

Voor een operahuis in Europa is het uniek dat de zaal de mogelijkheid heeft om buiten de stoelen op de orkestbak, nog meer stoelen uit de zaal te verwijderen en met liften het toneel te vergroten. Er zijn daardoor natuurlijk minder inkomsten, omdat er minder stoelen verkocht kunnen worden. We hebben wel doorgezet en ontdekten dat het heel goed werkte in deze zaal, die hiermee een meer Griekstheater opstelling kreeg met zitplaatsen rond het podium.

 

Ja, dat klopt.

 

Ja, de inkomsten zijn zeker een belangrijk aspect.

 

Alleen bij La Clemenza di Tito in het decorontwerp van Jan Versweyveld zat het orkest ook in het decor. Bij Die Zauberflöte, Il re Pastore en bij Mitridate re di Ponto niet. Hoewel die laatste wel heel dichtbij was.

 

Het is niet vaak gedaan. Het is ook moelijker voor een gastregisseur die hier niet vaak komt. Daarbij komt dat tegenwoordig de artistieke teams gevraagd wordt om concepten te maken, dus niet specifiek voor dit theater. Het concept moet passen in meerdere operahuizen. Dat is het gevolg van het coproduceren wat gezelschappen doen. De kosten voor het ontwikkelen van een productie worden gespreid over meerdere operahuizen. Het gaat dus om een gesloten conceptvorm van een regie die overal moet kunnen werken. Het decor van de vier Ring producties (afb 2, 3, 4, 5) is in die zin ook een gesloten concept alleen dan specifiek voor deze zaal. Met het decor hebben wij een theater binnen het theater willen bouwen, zonder een illustratief decor. De decorontwerper George Tsypin heeft zijn eigen architectuur daarin gemaakt. Het was uniek en wij hebben dat ontwikkeld als reactie op deze zaal.

 

Ja, maar het heeft ook geholpen bij andere producties. Ik hou niet van gesloten decors en de breedte van de opening geeft ook de mogelijkheid om af te wisselen.

Ik heb nog een droom in mijn leven en dat is betrokken te zijn bij de bouw van een nieuwe zaal, een nieuw theater. Dat is het enige dat ik in mijn leven nog niet gedaan heb en nog heel graag zou willen. Ik heb wel producties gemaakt in vreemde ruimtes, inclusief het toeschouwersdeel, maar nog nooit een nieuw theater.

Jawel, het was een groot verschil, maar met de Monteverdi’s zie je dat de basis van deze zaal ook Elizabethaans is. De schaal is alleen anders.

 

Carré een beetje, als je in de piste speelt.

 

Dat hangt af van wat de materie van de productie is. Bijvoorbeeld bij Aus Licht (afb 7), de productie van componist Stockhausen die wij gedaan hebben in de Gashouder op het Westergasterrein, daar moest iedereen in het midden op een vlakke vloer zitten in verband met de projectie van het geluid uit de omringende luidsprekers.

De Madrigalen, wat verschillende korte werken van Monteverdi zijn, hebben we in de montagehal van het decoratelier gedaan. Het decorontwerp van Griekse kunstenaar Kounellis was een lange achtermuur. Hierdoor hebben wij het publiek op een niet zo diepe maar wel lange tribune geplaatst.

Een ander thema is het creëren van een eigen theater binnen een ruimte, waardoor er verschillende huiden ontstaan binnen de architecturale omgeving. Zoals we bijvoorbeeld gedaan hebben met de productie Marco Polo van componist Vivier. Met steigermateriaal hebben wij toen in de gashouder een totaal eigen ruimte gecreëerd, waarbinnen de uitvoering zich afspeelde en het publiek zat.

Het materiaal bepaalt wat je gaat doen. Bij de Vivier-productie voelde ik dat het rond moest zijn. De muziek klinkt alsof het geïmproviseerd is, waardoor ik dacht dat het goed zou zijn als de musici de partituur uit hun hoofd kenden. Zo kon ik ze rond laten lopen en op die manier de zangers en musici in een beeld regisseren.

Voor mij is de connectie tussen inhoud en theaterruimte het startpunt.

 

Dat gaat over akoestiek. De akoestiek hier in deze zaal is niet slecht maar ook niet fantastisch. De laatste revolutionaire orkestzaal die in Nederland gebouwd is staat in Utrecht. Muziekcentrum Vredenburg (afb 8), de zaal van Herman Hertzberger. Dat is de enige zaal die op een moedige manier, met een podium in het midden, gebouwd is. Ik heb daar ook wel eens iets gedaan. Een fantastische zaal. Het is jammer dat in Nederland niemand de moed heeft om met een revolutionaire architect iets fantastisch te doen. De belangrijke Nederlandse architecten hebben opdrachten in het buitenland en niet hier. Dat is tragisch.

 

Ik heb het gezien. Het is zeker niet slecht. Het is meer een statement.

Maar het gaat over relatie natuurlijk. Het geluid is bijvoorbeeld in Het Concertgebouw Amsterdam geweldig, maar de relatie tussen publiek en podium is slecht. Het podium is te hoog en dat is een probleem, en funest voor de intimiteit. Er ontstaat nooit intimiteit in die zaal.

Bij Aus Licht hebben we achteraf gezien dat de podia eigenlijk 20 cm hoger hadden moeten zijn dan het nu was. Het is een hele lastige opgave als het publiek op een vlakke vloer zit, om te bepalen hoe hoog dan het podium moet zijn. De zaal hier heeft een mooie oplopende curve.

 

Ik ben niet zo enthousiast over die zaal als anderen. Het is not bad. Het proscenium is mij te nauw.

 

Voor intieme operazalen is dat lastig. Voor een grote zaal vind ik het Coliseum in London (afb 9) niet slecht. Interessante zaal. Dè theaterzaal voor toneel is voor mij l’Odéon in Parijs (afb 10). Voor mij een perfecte zaal. Dat komt door de proporties.

Zeker. Er kunnen ongeveer 800 mensen in.

 

Dat is zeker een mooie zaal. Maar helaas met een slechte akoestiek. Het is goed dat de opening gelijk is aan de breedte van de zaal. Het is Jan’s (Versweyveld) zijn trofee. De mogelijkheden die de zaal biedt om te variëren met de hoogte van het podium, maakt het lastig om met een daar gemaakte productie te reizen.

 

Nee, dat vind ik niet. Opera is een intense kunstvorm. Het vergt heel veel inspanning om tot een productie te komen voor maar 6 tot 10 voorstellingen. Bovendien, coproduceren gaat ook niet alleen over geld, maar ook over de verspreiding van de kunst.

 

Niet echt. Het hangt ook af van het ontwerp van het theater, welke mogelijkheden de zaal nog meer biedt.

Ja, een beetje. Theatermanagers zijn door het coproduceren minder gestresst. Hebben minder zorgen. Voor een theatermanager is coproduceren belangrijker dan een technisch probleem van één productie. Natuurlijk als een productie te groot of juist te klein is, gaat het niet werken. Maar als het concept goed past geeft dat rust.   

 

De productie reist. Ik zie het publiek niet zo massaal naar een ander land reizen om speciaal daar die opera te gaan zien.

 

Niet echt. De zaal van Theatro Real in Madrid is een mooie zaal met een enorme orkestbak, maar omdat de zaal vrij breed is, is dat een interessante relatie. Een ideale bak is moeilijk. Er wordt misschien niet genoeg aandacht gegeven aan de bak om tot betere oplossingen te komen.

Dat is als Bayreuth. Nee dat denk ik niet. Het is een complex element. Bij het ontwerpen van een zaal begint men natuurlijk niet met de orkestbak, men komt gaandeweg tot de orkestbak. Maar men moet hem vanaf het begin zeker niet vergeten, want het heeft een sterke relatie met het proscenium. Wat ik wel vaak als een probleem ervaar is dat aan de achterzijde van de bak een betonnen muur is. Deze zou flexibel moeten zijn. Ik ken maar een theater waarbij je kan doorbreken door die achterwand van de bak. Dat is het theater in Basel. Als ik mijn droomtheater ga bouwen gaat deze muur zeker flexibel zijn.

 

Helaas gebruikt niet iedereen die zaal naar zijn mogelijkheden. Je moet wel het lef hebben om de acteurs zo dichtbij te laten komen. De zaal is een groot succes, en heeft binnen Nederland geen competitie. Ik hoop niet dat het een hype is.

 

De Toneelschuur is echt goed. Het is een goed voorbeeld van een leuke, mooie en goede zaal. Het klopt. Frascati is ook een goede zaal. Met name de hoogte is heel fijn. Dat geeft ruimte aan zo’n zaal.

Mijn voorkeur zou uitgaan naar natuurlijke materialen, zoals ook in de vier Ring-producties gebruikt zijn. Dat is dan glas, hout, steen en metaal. Het gaat ook over de context. Waar komt die zaal? Staat de zaal in Zuid-Frankrijk, of in IJsland, of in het Midden-Oosten. Dat bepaalt ook de kleuren van de zaal en de context.   

Tussen de 900 en 1100. Niet meer.

 

Ja, dat is ook ideaal en mooi, maar voor opera commercieel niet haalbaar.

Nee niet echt. Maar idealiter een flexibele zaal. Als het een operahuis wordt, dan moet het geschikt zijn voor concerten en ook geschikt voor vlakke vloerproducties. Met een operazaal in een 19^e -eeuwse vorm, maar ook een moderne vorm en een experimentele vorm. Alle vormen mogelijk in een zaal. Dat gaat dus over de richtingen waarin je kan spelen.

Nee, het kan recht zijn en met gebogen rijen en helemaal open. Flexibel.

It is not easy.